بیت المعمور (دانشنامه‌جهان‌اسلام)یکی از مفاهیمی که در قرآن وارد شده است اصطلاح «بیت‌المعمور» است که در آیه ۴ سوره طور آمده است، لذا در بین مفسرین در معنای بیت‌المعمور بحث و گفت‌وگو صورت گرفته است و نظرات مختلفی ارائه گردیده است. فهرست مندرجات۲ - کاربرد بیت‌المعمور در قرآن ۳ - اولین مفسر بیت‌المعمور ۴ - بحث روایی درباره بیت‌المعمور ۵ - تعریف بیت‌المعور در روایات ۶ - آبادانی بیت‌المعمور ۷ - محل بیت‌المعمور ۷.۱ - حل اختلاف روایات ۸ - روایات دیگر درباره بیت‌المعمور ۸.۱ - رابطه طوفان نوح و بیت‌المعمور ۸.۲ - مشاهدات پیامبر در شب معراج ۸.۳ - جنس فرشتگان نمازگزار در آن ۹ - بیت‌المعمور در روایات شیعی ۹.۱ - علت بنای بیت‌المعمور ۹.۲ - ضُراح ۹.۲.۱ - مصداق ضُراح ۱۰ - سند روایات بیت‌المعمور ۱۱ - نظرات دیگر در معنای بیت‌المعمور ۱۱.۱ - اولین نظریه غیرمشهور ۱۱.۱.۱ - اولین قائل این نظریه ۱۱.۱.۲ - قائلین از مفسرین ۱۱.۲ - مسجدالاقصی بودن بیت‌المعمور ۱۱.۳ - بیت‌المقدس بودن بیت‌المعمور ۱۲ - بیت‌المعمور در مباحث نزول قرآن ۱۲.۱ - نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور ۱۲.۱.۱ - روایات شیعی ۱۲.۱.۲ - نظر مفسرین ۱۳ - بیت‌المعمور در تأویلات عرفانی ۱۴ - منابع مقاله ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - تعریف بیتالمعموربیتالمعمور، به معنای «خانه آباد»، مکانی که خداوند در قرآن بدان قسم خورده است: «وَالبَیتِ‌المعمورِ». از منابع موجود این‌گونه بر می‌آید که این ترکیب در ادبیات پیش از اسلام به کار نرفته و ظاهراً نخستین بار در قرآن کریم از آن یاد شده است. ۲ - کاربرد بیت‌المعمور در قرآناین ترکیب تنها یک بار در قرآن کریم آمده است: «وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ» و خداوند برای بیان این مطلب که بی‌گمان عذاب الهی (بر کافران) رخ خواهد نمود و هیچ‌کس را دفع آن مقدور نخواهد بود بدان سوگند یاد کرده است. گذار شتابان از این ترکیب در قرآن کریم، بدون هیچ توضیح و بیانی توجه بسیاری از مفسران را به خود جلب کرده است. ۳ - اولین مفسر بیتالمعمورپرداختن به تفسیر و نیز بیان توضیحاتی دربارۀ بیت‌العمور، از همان زمان پیامبر (ص)، و از زبان آن حضرت آغاز شد و توسط صحابه و تابعان ادامه یافت. افزون بر منزلت این «سرا»، از آن رو که مقام سوگند الهی در قرآن را یافته در روایات نیز بسیار بدان پرداخته شده است و توسط مفسران مورد بررسی قرار گرفته است. ۴ - بحث روایی درباره بیتالمعموردر روایات بحث‌های مختلفی درباره بیت‌المعمور مطرح شده است که مورد بررسی قرار می‌گیرد. ۵ - تعریف بیت‌المعور در روایاتبر اساس قدیمی‌ترین روایات و تفاسیرِ صحابه و تابعان، بیت‌المعمور خانه‌ای است در آسمان که درست برابرِ (محاذی) کعبه ـ بیت‌الحرام یا بیت‌العتیق ـ قرار گرفته است. هر روز هفتاد هزار فرشته در آن نماز می‌گزارند و چون خارج شوند، دیگر تا روز قیامت بدان باز نمی‌گردند. ۶ - آبادانی بیتالمعمورآبادانی این خانه به لحاظ فراوانی فرشتگان عابد در آن است. [۴]
محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
[۵]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.
۷ - محل بیتالمعمورراویانِ نخستین درباره محل آسمانیِ این خانه متفق نیستند و آن را در آسمان، آسمان چهارم، هفتم یا در فوق هفت آسمان و زیر عرش می‌دانند. [۶]
محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۰ـ۱۱.
[۷]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷ـ۱۱۸.
۷.۱ - حل اختلاف روایاتبرخی عالمان در صدد توجیه این اختلاف برآمده اند؛ مثلاً مجلسی این تفاوت را ـ به فرض صحت تمام اخبار ـ نشانه وجود بیت‌المعمور در همه آن مکان‌ها می‌داند. [۹]
محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق، ج۱۲، ص۴۴۶.
[۱۰]
اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵.
۸ - روایات دیگر درباره بیتالمعمورسخنانی دیگر نیز درباره بیت‌المعمور در روایات آمده است. ۸.۱ - رابطه طوفان نوح و بیتالمعموراز جمله این‌که این خانه از بهشت به زمین آورده شده و در محل کعبه نصب شده است، اما هنگام طوفان نوح آن را به آسمان برده‌اند تا عبادت‌گاه فرشتگان باشد. ۸.۲ - مشاهدات پیامبر در شب معراجپیامبر در لیلة‌الاسراء بدان‌جا رفته و ابراهیم علیه‌السّلام را تکیه زده بر دیوار آن دیده است و فرشتگان و انبیا در آنجا با پیامبر نماز گزارده‌اند. [۱۱]
محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۴، ص۷۷ـ۷۸.
[۱۲]
مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۷.
[۱۳]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۳۶.
[۱۴]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۴، ص۱۴۳.
در کتب روایی شیعی، همین وصف آسمانی بیت‌المعمور با اندکی تفاوت آمده است. در حدیثی از مالک‌بن صعصعه از رسول گرامی (ص) آمده است که آن حضرت در معراج، هنگامی که به همراه جبرئیل از آسمان هفتم گذشتند، به بیت‌المعمور رسیدند، جایی که هر روز ۷۰ هزار فرشته در آن به نماز می‌ایستند، فرشتگانی که دیگر هرگز به آنجا باز نمی‌گردند. در ادامۀ حدیث آمده است که پیامبر (ص) پس از آن به سدرة‌المنتهی رسیدند. در دسته‌ای از روایات معراج، بر این موضوع تکیه شده است که پیامبر (ص) و در پس ایشان، دیگر انبیا و رسولان، و نیز فرشتگان در بیت‌المعمور با اذان جبرئیل به نماز ایستادند. ۸.۳ - جنس فرشتگان نمازگزار در آنبا نگاهی به موضوع ۷۰ هزار فرشتۀ زائر در هر روز از این خانه، در روایتی غریب چنین آمده است که در آسمان چهارم نهری است به نام حیران که جبرئیل هر روز در آن وارد می‌شود و با خروج وی از آن، ۷۰ هزار قطره از آب آن نهر از او می‌چکد و هر یک به فرشته‌ای تبدیل می‌شود. شگفت آنکه در برخی از روایات، این فرشتگان زائر در شمار قبیله‌ای از ابلیسیان، به نام جن دانسته شده‌اند. [۱۶]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
[۱۷]
طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.
۹ - بیت‌المعمور در روایات شیعیبسیاری از این روایت‌ها عیناً برگرفته از جوامع تفسیری و روایی اهل سنّت است، اما روایاتی نیز از امام چهارم و امام ششم علیهماالسلام در علت بنای بیت‌المعمور آمده است. ۹.۱ - علت بنای بیتالمعمورمطابق این روایات، ملائکه پس از اعتراض به خلقت آدم علیه‌السلام، از نور الهی محجوب گشتند، تا آنکه به عرش خداوند پناه بردند و مورد رحمت قرار گرفتند و خداوند بیت‌المعمور را برایشان در آسمان چهارم قرار داد. دیگر روایات شیعی راجع به بیت‌المعمور در کتاب‌های بحارالانوار، اصول کافی،و تهذیب الاحکام شیخ طوسی آمده است. ۹.۲ - ضُراحدر پاره‌ای روایات، از بیت‌المعمور با نام ضُراح، از مصدر مضارحه به معنای مقابله، نیز یاد شده است. [۳۰]
طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، جزء۲۷، ص۱۱.
نخستین لغویان نیز ضراح را خانه‌ای در آسمان دانسته‌اند. [۳۱]
ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، ج۱، ص۵۱۶.
[۳۳]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج۴، ص۲۰۶ـ۲۰۷.
۹.۲.۱ - مصداق ضُراحبا آنکه در غالبِ این روایات، به نقل از امام علی علیه‌السلام، ضراح را با بیت‌المعمور یکی دانسته‌اند، روایاتی نیز این دو را خانه‌هایی جدا و محاذی هم در آسمان می‌دانند. ۱۰ - سند روایات بیتالمعمورروایات مشهور در توصیف بیت‌المعمور را گاه ضعیف‌السند دانسته‌اند. سیوطی برخی مرویات خود را ضعیف می‌شمارد [۳۸]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۱۱۷.
و ابن‌کثیر، به نقل از چند تن از محدثان، برخی از این روایات را مجعول و بی‌پایه می‌داند. [۳۹]
ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۴، ص۳۸۹.
(برای نقدِ سند و متن برخی دیگر از روایات بیت‌المعمور به کتاب نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن صالحی نجف‌آبادی [۴۰]
نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن، ص۵۹ـ۷۱.
مراجعه کنید).۱۱ - نظرات دیگر در معنای بیتالمعموردر مقابل نظریه مشهور نظرات دیگری نیز در معنای بیت‌المعمور ارائه گشته است. ۱۱.۱ - اولین نظریه غیرمشهوربهجز نظریه مشهور در میان قدما که بیت‌المعمور را خانه‌ای آسمانی می‌داند، رأی دیگری نیز وجود دارد که مراد از بیت‌المعمور را، به دور از هر وصف آسمانی، خود کعبه در زمین می‌داند که در طول سال، معمور به زائران است. ۱۱.۱.۱ - اولین قائل این نظریهاحتمالاً حسن بصری نخستین کس از تابعان است که این نظر را مطرح کرده است. [۴۲]
ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۸، ص۴۷.
۱۱.۱.۲ - قائلین از مفسریناما این سخن در میان مفسران سده‌های بعد گاه یکی از احتمالات، [۴۳]
زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۴۰۸.
گاه احتمال راجح و گاه تنها وجه مقبول شمرده شده است. [۴۶]
ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، ج۱۹، ص۴ـ۵.
[۴۷]
حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، ج۴، ص۲۱۴.
در قرن گذشته، به دلیل قوت گرفتن فضای عقلی و تجربی در تفاسیر غیرمأثور، این عقیده که بیت‌المعمور همان خانه کعبه است نظریه غالب مفسران گردیده است. [۴۸]
محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۲۳۳.
[۴۹]
ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، ج۲۷، ص۳۸ـ۳۹.
[۵۰]
محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، ج۷، ص۱۶۱.
[۵۱]
عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، ج۱۴، ص۵۴۳.
[۵۲]
جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، ج۱۵، ص۲۰۹.
[۵۳]
علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث، ج۱۰، ص۳۶۶ـ۳۶۷.
[۵۴]
احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۹، جزء۲۷، ص۱۹.
[۵۵]
وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲۷، ص۵۷.
[۵۶]
شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، ص۸۷۲.
۱۱.۲ - مسجدالاقصی بودن بیتالمعموربعضی مفسران مسجدالاقصی را که در آیه نخست سوره اسراء آمده، همان بیت‌المعمورِ آسمانی می‌دانند و بر آن‌اند که پیامبر در شبِ اسراء مستقیماً به بیت‌المعمور رفته است، نه به بیت‌المقدس. [۵۷]
عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۲۱۹.
[۵۸]
عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، ج۱۲، ص۲۹۳.
۱۱.۳ - بیت‌المقدس بودن بیتالمعموربه عکسِ این نظر، روایاتی در دست است که بیت‌المعمور را همان بیت‌المقدس در فلسطین می‌داند. ملاحویش آل‌غازی [۶۰]
ملاحویش آل غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، ج۴، ص۳۸۲.
این عقیده را که در پاره‌ای تفاسیر بدان اشاره شده، نقد و رد کرده است.۱۲ - بیت‌المعمور در مباحث نزول قرآناز بیت‌المعمور در مباحث مربوط به نزول قرآن نیز یاد شده است. ۱۲.۱ - نزول دفعی قرآن بر بیتالمعموربنابر آیه ۱۸۵ سوره بقره و آیه اول سوره قدر، قرآن در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است. اما مفهوم آیه «و قرآناً فَرَقناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی ' مُکْثٍ...» (قرآن را خرده خرده بر تو نازل کردیم تا با تأنی و بی‌شتاب بر مردم بخوانی)، علاوه بر شواهد مسلّم تاریخی، نشان می‌دهد که قرآن پاره پاره، در حوادث خاص و به صورت تدریجی نازل شده است. پاره‌ای توجیهات در رفع این اشکال از صحابه‌ای چون ابن‌عباس در دست است که مطابق آن‌ها، قرآن دو بار نازل شده است: نزول دفعی آن در شب قدر بر بیت‌المعمور و نزول تدریجی آن در طول رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم بوده است. [۶۴]
سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۱۸۹.
[۶۵]
طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، جزء۲، ص۸۴ـ۸۵.
در بیشتر این روایات به جای بیت‌المعمور از بیت‌العزّة نام برده شده است. ۱۲.۱.۱ - روایات شیعیدر مآخذ شیعی، تنها یک روایت از امام صادق علیه‌السلام در دست است که از نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور یاد شده است که مجلسی راویان آن را ضعیف یا مجهول می‌شمارد و در عین حال انتقاد شیخ مفید از محتوای آن را نادرست می‌داند. [۶۷]
محمدتقی مجلسی، مرآة العقول، ج۱۲، ص۵۱۸.
۱۲.۱.۲ - نظر مفسرینبا این‌همه، بسیاری از مفسّران شیعه و سنّی، توجیه ابن‌عباس و روایات مشابه آن را نپذیرفته و بیان‌های دیگری ارائه کرده‌اند. [۶۹]
محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۲۴.
۱۳ - بیت‌المعمور در تأویلات عرفانیبرخی مفسران نیز تأویل‌های عرفانی از بیت‌المعمور به دست داده‌اند. قشیری آن را قلوب عابدان عارف می‌داند [۷۰]
عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، ج۳، ص۴۷۲.
و ابن‌عربی از آن با تعابیری چون قلب عالم یا نفس ناطقه کلیه یاد می‌کند.وی همچنین درباره تکیه زدن ابراهیم علیه‌السلام بر دیوار بیت‌المعمور تأویلی عرفانی به دست می‌دهد. [۷۲]
ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۴، ص۸.
[۷۳]
اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، ج۹، ص۱۸۵ـ۱۸۶.
[۷۴]
سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۴، ص۱۱۷.
۱۴ - منابع مقاله• ابن‌بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶. • ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. • ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷. • ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس. • ابن‌عربی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران. • ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، بیروت. • ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ علی شیری، بیروت. • محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایاالقرآن الکریم، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰. • محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۷. • محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت. • ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲. • اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. • عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت ۱۹۷۰. • محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳. • وهبه مصطفی زحیلی، التفسیرالمنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت. • سلطان‌محمدبن حیدر سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ش. • عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت. • نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹). • شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره. • محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ۱۹۸۳. • محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت. • محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران. • محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. • خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۰۵. • جمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. • علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث، تهران. • عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۳. • حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، یا، تفسیر حسینی، ج۴، تهران ۱۳۲۹ ش. • محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱. • محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. • محمدباقربن محمدتقی مجلسی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تهران ۱۳۶۳ ش. • احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۶۵). • مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤادعبدالباقی، بیروت. • محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، چاپ حسین درگاهی، ج ۱۲، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲. • محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱. • عبدالقادر ملاحویش آل‌غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیت المعمور»، شماره۲۳۷۹. سایت پژوهه |